Ndërhyrja
e Ramën në godinën e selisë së Kryeministrisë duke transformuar fasadën dhe
katin e parë në funksion të krijimit të një qendre të ashtuquajtur “për hapje
dhe dialog”, përveç debateve që ka ngritur përsa i përket shkeljes së ligjit të
mbrojtjes së monumenteve të kulturës, heshtjes së institucioneve përgjegjëse
ndaj këtij akti, mostrasparencës së fondeve me të cilat është kryer
transformimi, kërkesës ndaj Kryeministri të merret me hallet e vendit e jo me
qejfet e tija, ka ngritur edhe një problem sa të vjetër edhe aktual: atë të
raportit të pushtetit me artin në një shoqëri.
Në
një shkrim të keqpërkthyer e të keqinterpretuar që i dedikohej kësaj teme
autori holandez Vincent W.J. van Gerven Oei shkruan: “Edi Rama duhet të jetë një njeri i frustruar. I
frustruar prej provincializmit të shijes së Drejtorit të Galerisë që ka
zgjedhur, i frustruar për shkak të mungesës totale të vizionit të Ministres së
tij të Kulturës; i frustruar për shkak se princi i tij i kurorës, kryebashkiaku
i ardhshëm i Tiranës ka ndjeshmërinë artistike të një bretkose. Aq i frustruar
saqë ai deshi t’i tregonte vendit të tij një shembull të vetëm se si disenjohet
dhe kurohet një hapësirë kulturore kontemporane. Dhe ai vendosi ta bëjë këtë në
të vetmen hapësirë, përveç shtëpisë së tij, ku mund ta bëjë: në zyrën e tij.”
duke realizuar, gjithë sipas autorit, një gjë shumë të mirë, por jo në vendin e
duhur. (The Unofficial Viw of Tirana (92)))
Sipas
meje shpjegimi psikologjik se Rama e ndërmori këtë nismë për shkak të
frustrimit që i kanë shkaktuar të zgjedhurit e tij në institucionet e kulturës
është kryekëput i gabuar. Po ashtu nuk është i saktë konstatimi se ky është i
vetmi vend “përveç shtëpisë së tij” ku Rama pushtetar ndërmerr të tilla nisma
artistike pasi ka kohë që ai po tenton të trajtojë tërë Shqipërinë si shtëpinë
e tij private. Edhe argumenti se kjo hapësirë kulturore është shumë e mirë, por
nuk është vendosur në vendin “e duhur” më duket se nuk qëndron pasi ajo është
ngritur tamam në funksion të vizionit që ka Rama për raportin e artit të tij me
politikën e tij dhe prandaj
vlerësimi i saj nuk mund të ndahet nga vendi ku ajo është vendosur. Megjithatë
koncepti i frustrimit që përdor autori më duket i rëndësishëm për tu përdorur
në këtë debat, sepse vërtet bëhet fjalë për një kryeministër të frustruar, për
ministra e drejtorë të frustruar, për artistë të frustruar e më në përgjithësi
për një shoqëri të frustruar.
Frustrimi
nga gënjeshtra e imponuar
Sipas
vizionit të propaganduar në broshurën e shpërndarë me rastin e inaugurimit,
kati i parë i Kryeministrisë do të shërbejë si një qendër trehapësinore që
“synon të bëhet një laborator ku do të mund të hetohen kufijtë ku takohen fusha
të ndryshme të artit, të politikës dhe të kërkimit shkencor.” Këtë e theksoi
edhe drejtoresha e qendrës kur tha se këtu do të ekspozohen artistët kritikë.
Dhe këtu fillon ironia, sepse na sugjerohet se kati i parë do të dialogojë me
katin e dytë dhe të tretë, madje do të mund të bëhet edhe kritika e asaj që
bëhet në katin e dytë dhe të tretë. Madje, madje, sipas interpretimit që i bënë
disa ekspozitës inauguruese, atje do të mund të gjejmë edhe Ramën artist dhe
intelektual duke dialoguar me Ramës politikan Në këtë kontekst, trekërpudhëshi
në oborr, vepra e artistit Höller, gati na mallëngjen e na bën të ndjejmë
keqardhje për këtë artist që paska zgjedhur të vetësakrifikohet duke u bërë
politikan për t'i bërë mirë këtij populli sepse, në rrugën për të bërë mirë, i
është dashur të bëjë edhe ndonjë kompromis me të keqen. Vepra na flet për
frustrimin e kërpudhës së mirë Rama ndaj kërpudhave helmuese dhe heluçinogjene
Rama-t, pasi këto, për të fituar votën, e kanë mashtruar të mirin duke i bërë
premtime të rreme, ia kanë mbushur grupin parlamentar me kriminelë, trafikantë
prostitutash dhe vrasës, i kanë imponuar koalicion me partinë e një njeriu të
cilin dy vjet më parë i miri ka kërkuar me ngulm të futet në burg si i
korruptuar? Por, vini re, sikurse ia ka thënë ai vetë një prej artistëve miq që
ka ekspozuar, autorit të tendës mbi portën e Kryeministrisë Philippe Parrenos,
i miri Rama vërtet ka luajtur në
një fushë të minuar, por “pa e tradhtuar ndërgjegjen”, “pa i ulur standardet e
tij morale” dhe duke mos hequr dorë nga vetironia dhe arti përkundrazi, siç e
provon edhe së fundi, duke bërë vepër arti në shërbim të qytetarëve edhe zyrën
e tij të punës.
Sa
gjë e bukur! Këta shqiptarët paskan një Kryeministër vërtet të iluminuar që
paska vetinë për të parë veten me sy kritik, që hapka një qendër dialogu me
kritikët e vet mu në zyrën e vet. Ja çdo të thotë kur bëhen artistët
politikanë! Kjo është një ide ndoshta më e mirë edhe se ajo e Platonit që i
kërkonte këta filozofë.
Kështu
po na shitet ky operacion i fundit i Ramës, sikur arti është instrument dhe
njëherësh alibia e një politikani të mirë. Në fakt po u shitet të huajve
kështu, jo ne shqiptarëve. Ne të gjorët, në fakt, shërbejmë në këtë histori
thjesht si balta për krijimtarinë e tij dhe të artistëve rreth tij që, me
art-politikën e tyre po na plazmojnë ne, sëbashku me Shqipërinë, siç na
plazmuan psh. kur ngjyrosën pallatet gri të Tiranës me ngjyra duke na bërë të
vrapojmë me gëzim të paguajmë taksat. Madje, madje në këtë fushë po i japim
mend edhe botës se si mund të ndryshojë një shoqëri nëpërmjet artit. Shihni për
këtë një artikull në prestigjiozen britanike Financial Times shkruar fill pas
vizitës së Merkelit.
Kështu
pra, duke na menduar si një popull i mësuar për gjysmë shekulli të jetojë me
gënjeshtra të imponuara, ndërkohë që kemi përditë përballë ujkun,
propagandistët e pushtetit, jashtë dhe brenda vendit, na ofrojnë të hamë
kërpudha halucinogjene e të ndjekim gjurmët për të harruar se ujku pushtetar
kurrë nuk na ka ofruar veshë të hapur për dialog gjatë vendimmarrjeve të tij
për të përmirësuar jetën tonë; se sot ka një konsensus të gjerë se Rama dhe ata
që e mbajnë në pushtet, me paratë dhe mediet e tyre, na e kanë kthyer Tiranën
në një qytet të pajetueshëm pasi na kanë lënë vetëm 0,5 metër katror gjelbërim
për person; se vetëm gjurmë artisti politikan, që i ka shërbyer komunitetit,
nuk mund të gjesh mes qindra pallateve të ndërtuar mbi fusha sporti, oborre
shkollash, parqe, ndërtesa historike, apo kur sheh mu në qendër të Tiranës dy
nga pallatet më të shëmtuara të saj ndërtuar mbi rrënimin e dy kinemave
historike të qyteti? Mirëpo me forcën e pushtetit dhe parasë edhe një akt
vandal dhe i papërgjegjshëm ndaj një ndërtese historike, monument kulture mund
të na paraqitet edhe si një akt emancipues, si provokim artistik. Prandaj një
nga frustrimet kryesore në këtë histori është ai i yni që kërkojnë të na bëjnë
edhe budallenj. Por, për hir të së vërtetës, duhet thënë se është një frustrim
i dyfishtë sepse edhe ata që na e imponojnë e pësojnë në mënyrën e tyre.
Frustrimi
i Ramës si artist e si politikan
Duke
iu referuar të vërtetave më të thella të njeriut, atyre psikologjike, është e
lehtë të konstatosh se Rama, si shumë të tjerë, qysh në rini, ka pasur prirjen
(njerëzore), për tu dukur, për të pasur sukses, për tu bërë i famshëm, për të
afirmuar vetveten, "vullnetin për pushtet" - nëse do të përdornim një
shprehje niçeane - për çka jo pak njerëz kanë zgjedhur politikën dhe artin.
Problemi i madh i njeriut që i hyn aventurës së jetës është se këto egoizma
rinore me procesin e pjekurimit duhet t’i nënshtrohen gjithnjë e më shumë
respektit për tjetrin (tek njeriu), kënaqësisë së krijimit (tek artisti), kënaqësisë së shërbimit
(tek politikani), ndërgjegjësimit se ajo që kemi bërë është shumë modeste në krahasim
me atë që kemi trashëguar. Por ky pjekurim arrihet kur nëpërmjet një procesi të
vazhdueshëm me vetveten i nxjerrim kafshët e egra të inkoshiencës në dritën e
koshiencës sonë duke i zbutur ato, gjithë duke i mbajtur nën kontroll.
Përndryshe, kur këto kafshë të pazbutura nuk nënshtrohen, kur egoizmi nuk
temperohet nga edukata e mirë, mund të gjendemi përballë një individi të
rrezikshëm si për veten edhe për të tjerët. Dhe mua më duket se në nivel
psikologjik jemi në këtë rast të dytë. Rama është vërtet i frustruar, por jo
për shkak të mediokritetit të Drejtorit, Ministres dhe Kryebashkiakut të
porsazgjedhur, por sepse është dëshpërimisht i panginjur dhe i panginjshëm me
pushtet politik dhe famë artistike për shkak se i ka jashtë kontrollit kafshët
e inkoshientit. Problemi themelor i tij nuk është fakti se Drejtori apo
Ministrja nuk kanë vizion, por sepse këta i ka frustruar për t’i komanduar
ashtu si do ai në funksion të vizionit të tij; me fjalë të tjera për t’i
trajtuar si zero që duhen thjesht të vihen prapa njëshit për t’i rritur vlerën
këtij të fundit. Fakti që Ministrja e Kulturës nuk jep asnjë shpjegim për
mënyrën banditeske se si u ndërhy në një monument kulture, apo fakti që në
galerinë e arteve kati i tretë, që ka qenë dedikuar artit kontemporan, ka mëse
një vit që është kthyer në depo për të ruajtur ikonat që i janë konfiskuar një
tregëtari sepse, sipas zërave që qarkullojnë në Galeri, Rama kërkon ta bëjë
vetë atë kur t’i vijë radha, sipas vizionit të tij dhe me artistët që do ai,
për publikun që do ai, janë provë e kësaj. Dhe ky është një problem jo i vogël
për fatet e kulturës e të institucioneve demokratike në këtë vend.
Prandaj
sipas meje, përtej sofistikimeve se Rama artist na u bë politikan për të na
emancipuar e çliruar, e vërteta e thjeshtë e vizionit të raportit të politikës
(së tij) me artin (e tij) është në thelb e njëjtë me të vërtetën e vizionit që
kanë për raportin e biznesit (të tyre) me politikën (e tyre) oligarkët
shqiptarë miq e sponsorë të Ramës, të cilët, për të qenë të suksesshëm në
bizneset e tyre, kanë zgjedhur të bëhen njësh me pushtetin politik apo edhe atë
mediatik si dhe ta përdorin Shqipërinë thjesht si vend për të fituar ndërkohë
që kënaqësitë e jetës për veten dhe familjen i shijojnë jashtë shtetit. Kemi të
bëjmë, pra, thjesht me abuzim me pushtetin për interesa personale, me konflikt
të hapur interesi. Dhe brenda këtij konflikti gjejmë edhe frustrimet e vërteta
të Ramës artist e Ramës politian. Si artist atë thellë thellë e mundon
pasiguria sepse kur ishte krejtësisht i dedikuar artit nuk mundi ta gjente dot
veten si artist, kurse pasi u bë kryebashkiak dhe tani kryeministër është bërë
i famshëm, fatkeqësisht pa e gjetur veten por duke e humbur në favor të sajimit
të një vetje të rremë, të pavërtetë. Kjo pavërtetësi e mundon me pyetjen nëse u
bë artist më i mirë kur u bë pushtetar apo është fuqia magjike e pushtetit që
mbledh rreth tij gazetarë, artistë e kuratorë arti. Atë e mundon frika se pa
Ramën pushtetar do të zhduket edhe Rama artist, prandaj kapet me thonj pas atij
duke e ndjerë, gjithsesi, megjithë efektin e kërpudhave halucinogjene dhe
helmuese që ka ngrënë, se
pikërisht ky pushtet është varri i tij si artist. Më anë tjetër, si politikan,
duke mos qenë i aftë të bëj politika të shëndosha rimëkëmbjeje të vërtetë të
vendit jo vetëm për shkak të paaftësisë së tij por edhe për shkak të darës së
sistemit kriminal që është krijuar në Shqipëri, të një shteti në shërbim të
mafies, ai kapet fort tek artisti, si alibi, dhe na ofron ekzibicione artistike
si ky i fundit që pamë. Ndërkaq këta dy frustrime, si dy anë të medaljes bëhen
gjithnjë e më të rrezikshme për të tjerët, sepse e çojnë tek prirja e
pakontrollueshme për të nxjerrë jashtë loje çdokënd që nuk hyn në ombrellën e
pushtetit të tij artistik e
politik, duke pervertuar kësisoj edhe artin edhe politikën e Ramës.
Në
këtë aspekt modeli i tij më tragjik është Neroni, i cili një nga ëndrrat e tij
më të mëdha kishte që të bëhej aktor të luante në skenë. Ai ishte i vendosur ta
realizonte ëndrrën e tij, ndonëse në Romën e asaj kohe për një perandor të
luante në skenë ishte njëlloj sikur një politikan i sotëm të jetë njëkohësisht
edhe prostitutë (në kuptimin real të fjalës jo metaforik). Kështu, pasi
shpartalloi një grup senatorësh komplotistë dhe u bë tejet i fuqishëm, vendosi
të dalë në skenë për të garuar në kompeticionin teatror të kohës. Gjatë
shfaqjes senatorët përshpërisnin me njëri tjetrin se çmimin e parë duhej
patjetër t'ia jepnin atij, se s'kishin nga t’ia mbanin. Dhe kështu bënë. Por
Neroni nuk ngopej. Kur e shoqja e tij guxoi që pas shumë lëvdatash e përgëzimesh
t'i vinte në dukje edhe ndonjë defekt që kishte shfaqur gjatë aktrimit, por që
e kishte korrigjuar shpejt, ai u mërzit kaq shumë nga vërejtja saqë e rrahu për
vdekje. Po ashtu, për të realizuar projektet e tij grandioze artistike në Romë
ai urdhëroi plaçkitjen e thesareve të vendeve të shenjta të Romës dhe kur këto
s’mjaftuan boshatisi edhe arkat e Perandorisë derisa u bë i padurueshëm për të
gjithë dhe pati fundin e njohur.
Këtë
sindromë, që e kemi përjetuar edhe në kohën e Hoxhës kur shkrimtarët, artistët,
studiuesit më të talentuar të vendit ishin të detyruar të përkuleshin përpara
talentit suprem të liderit suprem, tani po e jetojmë si farsë që na lehtësohet
e bëhet edhe e gëzueshme ndonjëherë në sajë të ngjyrave të larmishme që përdor
artisti Rama. A e keni vënë re se përgjatë autostradës Tiranë - Vorë për të
tërhequr vëmendjen e të huajve që vijnë nga Rinasi u ka imponuar konstruktorëve
të rrugës jo vetëm palmat, që për shumë janë jashtë vendit jo vetëm nga
pikëpamja funksionale, por edhe estetike, por edhe një lloj bordure anësore me
toptha betoni që ndërrojnë ngjyrë çdo kilometër që është dukshëm jo
funksionale, madje e rrezikshme.
Mirëpo
askush nga ata që janë përgjegjës institucionalisht nuk flet.
Prisni
o ju që heshtni se s’keni parë gjë akoma.
Frustrimi
nga provincializmi
Nuk mund të mos ngrihet edhe një pyetje lidhur me Qendrës për
Hapje dhe Dialog. Pse do të duhej
të inaugurohej kjo qendër me
rastin e vizitës së Merkelit? A nuk do të kishte më kuptim politik, por edhe
artistik, që fillimi i saj të niste me shqiptarët për shqiptarët me rastin e
ndonjë, le të themi, përvjetori si psh. të Konicës apo Nolit. Pse duhet të
prezantohet si COD në anglisht, dhe jo në shqip si QHD. Edhe Anri Sala a nuk do
të ishte më me vend të vinte të bënte ndonjë prezantim apo konferencë apo ku di
unë në këtë QHD për të komunikuar me artistë të rinj shqiptarë dhe jo për t’i
shpjeguar Merkelit se çfarë kuptimi kishte ajo qendër dhe ajo ekspozitë?
Për
mua i gjithë inskenimi që pamë ishte një provë se shqiptarët në këtë histori
kanë pak rëndësi. Rëndësi ka përshtypja që Rama & Co lenë tek të huajt,
fama që fitojnë tek të huajt; legjitimiteti që na japin të huajt, çmimet që na
japin të huajt që bëhen të rëndësishme edhe për shqiptarët pastaj sepse
identifikohen me ta. Fatkeqësia është se ne gati gati jemi mësuar me këtë
kondicion, apo na kanë mësuar, pa e kuptuar se thellë thellë kemi të bëjmë me
një përdorim të shëmtuar politik të provincializmit. Nuk ka mënyrë më të lehtë
për të manipular të shqiptarët sesa shfrytëzuar kompleksin e provincialit dhe
po ashtu nuk ka vend më të lehtë për të manipuluar të huajt sesa një provincë
ku ata shkelin vetëm në mënyrë sipërfaqësore pa u thelluar e ku, për të kuptuar
vendin, nuk takojnë veçse intelektualë që tërë jetën nuk kanë bërë tjetër veçse
shërbëtorin e pushtetarëve. Ky provincializëm kap jo rrallë nivele absurdi sepse injorimi i shqiptarëve shkon
deri në vetinjorim e vetgënjim, kur në emër të suksesit tek të huajt thuhen
edhe të pavërteta, thuren edhe gënjeshtra, boll që ato të jenë mbresëlënëse për
ta, e shqiptarët duhet të heshtin për to e të ndjehen krenarë për njerëzit e
famshëm të tyre që i thonë.
Kështu,
në sajë të këtij provincializmi, ndërkohë që ne shohim ujkun përditë në Tiranë,
gjurmët e tij, që nisin nga Tirana për tu shfaqur pastaj në ndonjë gazetë të
huaj për tu rikthyer me këmbët lyer me miell verbues përsëri në shtypin tonë,
bëhen më të rëndësishme se ai vetë. Ne shtrëngohemi t'i gëlltisim pa i tretur
fare argumentet se reduktimi i qytetit në vetëm 0.5 metër katror gjelbërim për
person, është një krim i paparë në ndaj nesh dhe fëmijëve tanë, sepse
kryebashkiaku i djeshëm, kryeministër i sotëm, ka hyrë në listën e njerëzve të
famshëm që kanë ndihmuar njerëzimin me art-politikën e tij. Ç’kuptim
ka në një provincë të mjerë të shprehësh mendime që nuk përkojnë me ato të
qendrës së perandorisë. Si mund të guxojmë ne mjeranët të vemë në pikëpyetje
artistë të njohur botërisht si Perreno, Demand, Höller, Sala, Edi Rama.
Në
fakt, ky përdorimi i provincializmit nga Rama & Co nuk është gjë tjetër
veçse politikë e keqe artistësh dhe art i keq politikanësh dhe më provincialët
në këtë histori janë pikërisht këta shqiptarët e njohur sepse njerëzit që
manipulohen kështu nuk janë gjë tjetër veçse pasqyrim i atyre që i manipulojnë.
Për
fat të mirë vë re se numri i shqiptarëve të rinj që janë çliruar nga ky
kompleks i provincialit është shtuar, edhe pse nuk përbënë dot një masë kritike
për të sjellë një përmbysje mentaliteti.
siç e vërtetuan edhe mjaft reagime ndaj aktit të fundit të
Kryeministrit. Ne kemi ende shumë nevojë për artistë dhe intelektual që t'u
flasin shqiptarëve me fjalët e Wilhelm Reich: : “Bëhuni vetvetja o subhumanë,
"Vetvetja' po them, jo gazeta që lexoni, apo opinioni i fqinjit tuaj të
sëmurë. Kuptoni se duhet të bëheni dreri që keni brenda jush, Zoti brenda jush,
filozofi, poeti, brenda jush. Por ju nuk mendoni kështu, ju mendoni si anëtar i
Organizatës së Veteranëve të Luftës, të Klubit të bilave, apo të Ku Klux
Klanit, dhe, mu pse mendoni kështu, silleni kështu." (Dëgjo, o njeri i
vogël, 1946)
Thirrje
si kjo kërkojmë ne të na vijnë nga artistët e politikanët e mirë, ashtu sikurse
edhe nga veprat e tyre, dhe jo të na mbajnë në gjendjen e njeriut të vogël të
provincës së vogël.
Pushteti
i artit dhe pushteti politik
Për raportin e
politikës me artin veçanërisht që nga shekulli XX ka pasur debate të shumta që
vijojnë edhe sot. Ndër më të njohurit ndoshta është ai midis vëllezërve Thomas
dhe Heinrich Man në fillim të shekullit XX ku i pari, nën frymën e romantizmit
gjerman (kultit të kulturës), theksonte supremacinë e artit mbi politikën,
prandaj nevojën e artit për të qenë apolitik: “Nuk ka asnjë përvojë tjetër
jetësore të aftë për ta nxjerrë jashtë loje politikën, për t’i hequr asaj çdo
lloj vlere dhe për ta bërë të bjerë në harresë përveç përfshirjes shpirtërore në vlerat e përjetshme të njeriut nëpërmjet artit”
(Mendime të një apolitiku,
1918) kurse i dyti, nën frymën e iluminizmit francez (kulti i civilizimit),
e ka parë artin edhe si instrument
të progresit emancipimit moral e shoqëror (Zola, 1915). Pas tragjedisë naziste Thomas Manni e ka
korrigjuar veten duke u shprehur se humbja e instinktit politik tek artisti
mund ta çojë atë në anën tjetër të barrikadës. Por, përtej këtij debati që
është i hapur edhe sot për shkak të të vërtetave që përmbajnë të dy qëndrimet,
ka një të vërtetë të përbashkët: se arti edhe kur është politik edhe kur është
apolitik ka pushtetin e vet e se, kur flitet për këtë pushtet në raport me
pushtetin e politikanit, përvoja tregon se këta pushtet duhet të jenë të ndara,
siç duhet të jetë edhe pushteti mediatik i ndarë nga ai politik.
Në
këtë kontekst ajo që ndodh përtej fasadës art-politike të Ramës nuk është
shprehje e ndonjë vizioni të raportit të artit me politikën, por e prishjes së
ndarjes së pushtetit politik me pushtetin e artit. Qëllimi i vërtetë nuk është
dialogu i artit me pushtetin, por përdorimi politik i artit dhe i artistëve në
shërbim të pushtetit sipas një
mendësie të trashëguar totalitare fashiste apo komuniste. Duke patur parasysh edhe politizimin e
skajshëm nëpërmjet medieve të shoqërive që jetojnë (ku kjo e jona është
shembulli më ekstrem) totalitarizmit të trashëguar ndoshta duhet t’i shtojmë
edhe një formë "totalitarizmi të padukshëm", siç do ta quante Claudio
Magris, që e ka zhvilluar shoqëria moderne me ndërhyrjen e politikës në botën
më intime të njeriut; në ndjenjat,
artin, e gjithshka që nuk mund të politizohet dhe moralizohet aq kollaj, pa i
lenë kësisoj individit asnjë hapësirë vërtet të vetën. Në këtë kontekst art – politika e Ramës si bashkim i pushteti të
politikës me atë të artit është
ilustrimi më elokuent i thënies së Lordit Action se “Çdo pushtet korrupton,
pushteti absolut korrupton në mënyrë absolute”.
Fakti
është se edhe në vendet me demokraci të konsoliduar mbahet parasysh gjithmonë ideja se liria nuk jepet gratis,
prandaj luftohet përditë kundër korruptimit nga pushteti. Edhe në Gjermani edhe
në Francë intelektualët dhe artistë më të shquar janë kritikë ndaj politikave
të pushtetit. U pa kjo edhe në qëndrimet që ata mbajtën në lidhje me krizën
greke. Në Francë së fundi ekonomisti dhe intelektuali i shquar Thomas Pickety,
që në librin e tij të famshëm Kapitali në shekullin XXI
denoncon prirjen gjithnjë e më të madhe për përqendrim të pasurisë në
pak duar, refuzoi Legion D’honeur duke u shprehur se, sipas tij, nuk i takon
pushtetit të përcaktojë se kush është i ndershëm.
Ndërkaq,
realiteti ynë është vazhdon të mbetet shprehje shembullore e asaj se atje ku
nuk ka demokraci, por përqendrim
të pushteti në pak duar, zakonisht kontrollin e marrin ata që kanë mentalitet
gangsterësh, të cilët tentojnë të përcaktojë jo vetëm të ndershmit e të
pandershmit, të drejtët dhe të padrejtët, por edhe artistët dhe jo artistët.
Dhe kësisoj artistët vazhdojnë të mbeten viktima të kësaj përvoje sipas së
cilës, që të bëhesh artist dhe intelektual i suksesshëm, duhet të kesh lidhje
me pushtetin dhe mbështetjen e tij. Rama me lidhjen e shkurtër artist -
politikan që ka bërë është shprehja më groteske e kësaj përvoje të hidhur
pervertimi si të artit dhe të politikës.
Për
fat të keq ilustrimi i kësaj përvoje vazhdon të mbetet edhe artisti i talentuar
Anri Sala. Në një kohë kur ne kishim dëshpërimisht nevojë për kritikën, jo
vetëm të intelektualëve, gazetarëve, por edhe të artistëve, për të reaguar ndaj
shëmtimit të pejsazhit urban, shkatërrimit i trashëgimisë dhe zaptimi i
hapësirave publike që filloi t’i
bëjë kryeqytetit Rama pasi na i mori votat me sloganin “kthim në identitet”,
Sala jo vetëm mori pjesë në aksionin e lyerjes së fasadave sëbashku me një grup
artistësh, por bëri edhe një dokumentar artistik mbi fasadat e lyera në të
cilin promovohet ideja, e stisur në funksion të vetpromovimit jashtë shtetit,
se ky operacion ishte një martesë fatlume e artit me politikën që u dha
tiranasve optimizëm, i bëri ta duan më shumë qytetin dhe të paguajnë edhe taksa
më shumë. A thua artistët vërtet nuk e shihnin se çfarë ndodhte prapa fasadës,
shkatërrimin e Tiranës historike dhe masakrimin e pejsazhit urban të qytetit
nga oligarkët që paguanin bojrat e tyre? Po tani a nuk e pa Sala se vetëm disa
ditë pas inaugurimin të qendrës
për hapje dhe dialog dhe mbarimit të fushatë elektorale ku kryebashkiaku i
zgjedhur, Veliaj, premtoi mosdhënien e asnjë lejeje ndërtimi, Rama paraqiti
një projekt, (si gjithmonë i organizuar me të huaj, por në shërbim të
oligarkëve brenda), ndërtimesh moderne tek hyrja e Parkut, që do tu marrin
qytetarëve edhe një pjesë të gjelbërimit dhe të hapësirës publike dhe do që do
të shkatërrojnë përfundimisht ansamblin arkitektonik rreth sheshit Nënë Tereza?
A u pa Sala apo ndonjë nga "artistët kritikë" që bashkëpunojnë në
Qendrën për Hapje dhe Dialog të thonë një gjysmë fjale për këtë masakër të re
urbane që na kërcënon? Ja pra ku na çon bashkëpunimi për të mos thënë varësia e
artit dhe artistëve nga pushteti.
Në
fakt, të flasësh për një qendër hapjeje dhe dialogu në shtëpinë e Ramës është
njëlloj sikur të flasësh për një festivali kënge në një shtëpi shurdhmemecësh,
sepse nëse ka ndonjë gjë që i mungon atij është aftësia për të dëgjuar mendimin
ndryshe dhe kundër. Kush e ka ndjekur aktivitetin e tij si politikan nuk mund
të mos verë re një gjuhë të impostuar mbi superioritetin, fyerjen, denigrimin
dhe injorimin e tjetrit që mendon ndryshe. Ai ka vite që nuk del më në ndonjë
debat duke preferuar rolin e të intervistuarit të vetëm, që nuk i përgjigjet
seriozisht asnjë kritike për çfarëdo çështje që ngrihet, që nuk ka asnjë
transparencë për vendimmarrjet e tij. Shikoni nivelin e atyre që ka si
këshilltarë po ashtu. Së fundi pamë se në Asamblenë e partisë socialiste u hodh
propozimi më antidemokratik që mund të kishim dëgjuar ndonjëherë në këta
njëzetepesë vjet të ashtuquajtur demokraci: të gjithë do t’i nënshtroheshin
zgjedhjeve përveç kryetarit. A mundet kush është intelektual e artist i vërtetë
të qëndrojë indiferent ndaj këtyre sjelljeje të pushteti e madje të
bashkëpunojë me të? Prandaj ngulmoj se ideja e hapjes së një qendre dialogu dhe
hapjeje për intektualët dhe artistët mu në selinë e pushtetit, nën kurimin e Kryeministrit, instinktivisht edhe pa e njohur Ramën dhe historinë që kemi me pushtetin, duhet
të ishte refuzuar nga intelektualët dhe artistët e vërtetë. Sipas mendimit tim
edhe artistët e huaj të ekspozuar atje janë keqpërdorur, në mos korruptuar, nga
Rama dhe Sala, sepse, në fakt, mjaftonte vetëm mënyra e paligjshme dhe
arrogante me të cilën u hap kjo qendër që artistët e vërtetë të refuzonin të
hynin atje. Jo shumë kohë më parë në Itali, bash në një vizitë të Merkelit,
intelektualët italianë denoncuan përdorimin e artit të rinashimentos italiane
nga Renzi për qëllimet e tij politike vetëm pse vendosi në sfond të konferencën
për shtypit me Merkelin një kopje të Davidit të Mikelanxhelos.
Me
këto nuk dua të them se pushteti politik nuk duhet të merret me kulturën, që
kultura dhe arti të mbeten në dorë të privatëve që dihet se ç'kanë prodhuar,
por se politikat demokratike kulturore, të investimeve pra publike në kulturë
dhe art, duhet të jenë të tilla që t'i japin kulturës dhe artit hapësirat e
autonomisë dhe lirisë, si pushtete të ndara siç duhet të jenë në një demokraci
pushtete të ndara edhe ekzekutivi, legjislativi, gjyqsori, mediatiku apo siç
duhet të gëzojnë autonomi universitetet publike.
Si
përfundim do të thoja se një vend si ky i yni, sa nga historia aq edhe nga
përvoja aktuale, ne kemi dëshpërimisht nevojë jo për shkrirje të pushtetarit me
artistin, por për fuqizim të pushteti të artit qoftë në kuptimin që i jep atij
Tomas Manni, si superim i politikës - apo, siç thotë Paveze, si "shpagimi
ndaj padrejtësive të kësaj jete", - qoftë në kuptimin e artit të angazhuar
që bën politikat e veta për t'iu kundërvënë politikave të pushtetit. Ne kemi
dëshpërimisht nevojë për një grupim të të gjithë intelektualëve dhe artistëve
të vërtetë në një lëvizje kundër arrogancës së një oligarkie injorante dhe
kriminale, me në krye Kryeministrin e radhës, që po e çon vendin në një humnerë
ekonomike dhe morale. Kjo nevojë urgjente më një anë dhe pafuqia për ta
realizuar atë më anë tjetër, është një nga frustrimet më të mëdha të shoqërisë
sonë në përgjithësi e të artistëve tanë në veçanti. (Panorama, 4 gusht 2015)
No comments:
Post a Comment