(Interviste e F. Lubonjës dhenë gazetës Standart, botuar më 7 Janar 2006)
1- Zoti Lubonja, së fundi keni fituar një çmim - grant
nga ministria e Kulturës dhe Turizmit. Është hera e pare ndoshta që merrni një çmim dhe grant me fonde për revistën tuaj, e cila është gati 13 vjeçare, e për me tepër nga një qeveri e djathtë në pushtet. Shihni diçka për të komentuar këtu?
Duhet të bëjmë marrëveshjen e fjalës kur flasim për të majtë dhe të djathtë në Shqipëri. Sipas meje nuk ka ende një kulturë të djathtë dhe të majtë në partitë shqiptare. Nuk flas thjeshtë në aspektin social ekonomik, atë të politikës së taksave, por shumë më gjerë: për dy vizione (komplementare) mbi botën, për atë se me kulturë të djathë konsiderohet një kulturë konservatore më e lidhur me vlerat tradicionale si ato të fesë, të familjes, të nacionalizmit, kurse me kulturë të majtë kuptohet një kulturë, që i ka rrënjët tek Iluminizmi, e mbështetur mbi “heroizmin e arsyes”, që kërkon ta sfidojë traditën në emër të progresit, që nacionalizmit i kundërve internacionalizmin që forcës i kundërve pacifizmin, që në më shumë se tek vlerat e familjes e ve theksin tek liria seksuale, më shumë sesa tek besimi tek dyshimi, etj..
Përpjekja në këtë aspekt është një revistë e majtë me frymëzim iluministik. Motua e saj, që gjendet në krye të editorialit të numrit të parë, është “Fac sapias liber eris” (bëhu i ditur të jesh i lirë), që në një farë kuptimi të kujton mëkatin origjinal të Adamit, që hëngri mollën e dijes për tu bërë i barabartë me Zotin, çka meteforikisht kuptohet edhe si akt kryengritjeje ndaj pushtetit dhe autoritetit. Ajo mbart gjithashtu edhe frymën e postmodernizmit - shoku intelektual i rrugës të brezit të revolucionit të viteve 60 - si dekonstruktues mitesh, si korrigjim, nëpërmjet frymës kritike, edhe i Iluminizmit pasi vuri në diskutim paradigmën iluministe të historisë si një përparim i vazhdueshëm dhe i pandalshëm i progresit material; që pyetjeve të tilla si: cilat janë arësyet që na çuan në hedhjen e bombave atomike, te Holokausti dhe Gulaget, si arritëm në një botë me një ndarje gjithnjë e më të madhe midis të pasurve dhe të varfërve u përgjigjet duke akuzuar kapitalizmin e tregut, socializmin shtetëror dhe ideologjinë e shtetit komb si produkte të kësaj paradigme.
Kurse ato që quhen parti të majta dhe të djathta në Shqipëri nuk i kanë këto profile kultorore, janë të dyja kryesisht të djathta konservatore me ndonjë element të kulturës së majtë. Mjafton t’ju kujtoj mbështetjen e të dyjave ndaj liberizmit, ndaj luftës në Irak, martesën në Kishë të Nanos e në përgjithësi frikën e liderëve të majtë për të deklaruar ateizmin, apo rendjen e të gjithëve për të bërë një foto me Bushin, për të mos përmendur faktin se që të dyja janë konservatore po të kesh parasysh qëndrimet ndaj nacionalizmit apo vlerave të familjes e shumë tabuve shqiptare që lidhen me liritë seksuale.
Ndërkaq Përpjekjen e bashkon me atë që po e quajmë konvencionalisht e djathtë e që mund të identifikohet me një krah radikal të PD-së apo jashtë saj, fakti se ajo është kundërshtare e kulturës së prodhuar në kohën komuniste e që u riciklua si instrument pushteti në kohën e tetë vjetëve qeverisje socialiste, të cilën e fut në trashëgimin reaksionare të kulturës shqiptare.
Nuk e di se çfarë ka ndikuar më shumë për t’i dhënë çmimin Përpjekjes. Unë them se janë vlerat në vetvete pavarësisht nga optika, po ashtu besoj se kemi të bëjmë edhe me një kundërvënie ndaj politikave të pseudosocialistëve. Pra do të doja ta shikoja si një shenjë se qeverisja aktuale synon të promovojë vlera më substanciale sesa ato të spektakleve me mise dhe koncerte që më shumë i kanë shpërbyer politikave klienteliste e atyre të shpëlarjes së truve të elektoratit të ri.
2- Luftoni energjikisht në skenën publike shqiptare
për mbështetjen nga publikja të disa nismave dhe iniciativave të tilla si "Përpjekja" për të promovuar ide dhe pikëpamje që nuk kanë "treg" fitimiprurës. Ngulmoni ende se shteti do të duhej të mbështeste të tilla iniciativa apo mendoni se çështjen mbetet ta marrë në dorë sektori privat, mecenati?
Kam një ndjenjë refuzimi ndaj mecenatit edhe sikur ai të ishte mecenat i vërtetë, dmth. i motivuar nga dëshira e sinqertë e një të pasuri për të kontribuar. E kam këtë ndjenjë sepse më fyen ndjenjën time të barazisë së njeriut me njeriun. E kam fjalën për barazinë në dinjitet e në ato gjëra themelore, që bëjnë që çdo jetë njerëzore të ketë vlerë të barabartë, ku hyn edhe e drejta e të gjithëve për tu shkolluar e bërë të ditur për të qenë të lirë. A mund të jesh i lirë kur je rob i lëmoshës së një meceni? Kultura e mecenatit sipas meje është reminishencë e një kulture të sistemeve aristrokratike kur pranohej epërsia e disave mbi disa të tjerë, kurse në një demokraci ajo duhet të vijë duke u shuar për t’ia lënë vendin politikave sociale. Pra mbetem me idenë se për kulturën, ashtu sikurse për median, arsimin dhe për shëndetësinë duhet të ketë fonde publike që të garantojnë të drejtat themelore të njeriut, ato të drejta që i bëjnë njerëzit të jenë të barabartë me njëri tjetrin dhe jo të pabarabartë. Gjithnjë pa harruar se duhen ndërtuar instrumente demokratike për të evituar rrezikun që këto fonde të përdoren nga shteti për ta nënshtruar apo blerë individin.
E di që në këtë moment do të më përmendni “ëndrrën amerikane”. Por unë jam për “ëndrrën evropiane” që sikurse thotë Jeremy Rifkin e “ve theksin mbi ngritjen e shpirtit njerëzor dhe jo mbi shtimin e pasurisë; mbi rritjen e empatisë të njeriut, jo mbi shtrirjen e territoreve për të nënshtruar e dominuar.”
Aq më tepër po të kesh parasysh se “pasuria” është diçka shumë relative. E kush e tha se është më i pasur një tregëtar mielli psh. nga një artist? Aq më tepër po të kemi parassysh se akte të ashtuqajtura mecenati tek ne kanë më tepër qëllim krijimin e një statusi pas të cilit fshihen qëllime të tjera nga ato të kontribuimit për kulturën dhe artin e vërtetë. Besoj se e kemi parë “mecenatin” e deritanishëm në Shqipëri. Është një formë për të grabitur para publike, që, për fat të keq, shpesh bëhet në bashkëpunim me të ashtuquajturën elitë kultorore të vendit.
3- Fryma e revistës "Përpjekja" i përgjigjet emrit të saj, përpjekjes për të destrukturuar kulturën tradicionale dhe atë të nacional - komunizmit
shqiptar. Ia keni dalë mbanë Lubonja, a kanë "ngjitur" idetë tuaja?
Përpjekja ka një numër jo të vogël simpatizantësh, por që, gjithsesi, mbeten në minorancë dhe që, fatkeqësisht, më shumë sesa në Shqipëri ndodhen të shpërndarë andej këtej nëpër botë. Shkaqet janë disa. Sipas meje kanë të bëjnë kryesisht me shkaqet e ikjes së trurit ku, ndër më dramatiket, unë konsideroj ato shkaqe që kanë ndikuar që historikisht më të mirët të ikin e të shkojnë jashtë duke e lënë vendin gjithnjë nën pushtetin e më të këqijve. Shteti i kapur nga majfja ka bërë që njerëzit më të mirë të ikin nga kjo strukturë dhe atmosfera e krijuar prej saj, që kërkon ose t’i komprometojë ose t’i shtypë e t’i flakë. E kjo nuk është pa lidhje me mbetjen në minorancë të kulturës që kërkon të transmetojë Përpjekja e cila, sikurse e thatë edhe ju, kërkon të vërë në dyshim kulturën e pushtetit. Në këtë kontekst nëse në kohën e komunizmit ideologji e pushtetit ishte nacional - komunizmi sot mbeten të forta remineshencat e tij si instrumente pushtetmbajtjeje. Mbi të gjitha metodat e tij të trushpëlarjes që në thelbin e vet e pengojnë njeriun të krijojë personalitet dhe individualitet dhe gjykim të lirë nëpërmjet zhvillimit të shpirtit kritik. Tek e fundit kemi të bëjmë përsëri me metoda që synojnë të mbajnë njerëzit në padije dhe kjo, pa dyshim, është e kundërta e asaj që kërkon Përpjekja.
Pra, nuk nguroj të them se idetë e Përpjekjes janë në minorancë, por një minorancë që jam i sigurt se një ditë do të bëhet mazhorancë ashtu sikurse jam i sigurt se, kur ato të jenë bërë mazhorancë, do të ketë minoranca të tjera që do të kërkojnë të shtyjnë edhe më përpara drejt dijes dhe lirisë shoqërinë.
4- Në nisje të saj Përpjekja ka promovuar një korpus
idesh dhe pikëpamjesh dhe bashkë me to një grup
intelektualësh të kohës si Edi Rama apo Ardian Klosi etj. Ata nuk e ndoqën "Përpjekjen" apo ju ndryshuat thelbin e saj?
Gjykimin nëse ka ndryshuar Përpjekja apo kanë ndryshuar ata i duhet lënë lexuesit i cili fare lehtë mund të bëjë krahasimit midis asaj që kanë shkruar në numrat e Përpjekjes për të cilët kanë kontribuar dhe ato çka shkruajnë, thonë e mbi të gjitha bëjnë sot. Sipas meje do të venë re se Rama psh. ka ndryshuar thuajse të gjitha qëndrimet që ka shprehur në Përpjekja. Ai ka ndarë me frymën e Përpjekjes qëndrimin fshikullues autoironik ndaj të metave të shqiptarëve, ndaj nacionalizmit, ndaj intelektualëve që kanë bashkëpunuar me regjimin komunist me në krye atin e tij dhe Kadarenë, ndaj veteranëve, ashtu sikurse, sëbashku me Artan Shkrelin dhe Daniel Gjonin, idetë e zhvillimit urban të shtjelluara në një shkrim të mirënjohur të tyre si dhe në ato që ka shkruar Klosi lidhur me këtë temë. Të gjitha këto qëndrime i ka ndryshuar duke bërë, si politikan, të kundërtën , paçka se veçanërisht kur flet me të huajt i reklamon ende disa prej tyre si të vetat. Të kuptohemi, kushdo ka të drejtë të ndryshojë mendim, por më i rëndësisëm është shkaku pse ndryshohen ato dhe drejtimi që merr ky ndryshim, për më thellë apo për më cekët, për më drejt apo për më shtrembër. Në rastin e tij kemi të bëjmë me “dalje në sipërfaqen” e kulturës tradicionale të pushtetit për të qenë më afër shumicës së shqiptarëve. Sipas meje është rasti i një intelektuali superficial që nuk i njeh thellë idetë që ka shprehur, sepse nuk ka investuar gjatë dhe me themel për bindjet e veta, prandaj dhe nuk ka ndonjë pasion për t’i përthelluar ato, madje mund t’i tradhëtojë lehtë për hir të pushtetit apo parasë ashtu sikurse edhe mund tu rikthehet, po përcipërisht, kur t’i duhen. E kjo e ka futur në një rreth vicioz ku prishja e koherencës dhe e karakterit nga paranoja e pushtetit i zbeh inteligjencën dhe zbehja e inteligjencës i prish edhe më karakterin dhe koherencën duke ia thelluar paranojën. Është historia e njohur e degradimit të shumë individëve që dashurojnë pushtetin dhe paranë përmbi njohjen dhe të vërtetën.
Klosi kam përshtypjen se nuk ka të njëjtin mosrespekt për idetë që ka shprehur më parë në Përpjekja. Por ka humbur frymën kontestuese duke u bërë palë, madje duke u vënë shpesh në shërbim të pushtetit që përfaqëson Rama, qoftë edhe duke zgjedhur heshtjen për shumë çështje. U ka mbetur konsekuent luftrave ekologjike, por, për fat të keq, jo në Tiranë ku po bëhet masakra më e madhe ekologjike me në krye Ramën. Shumë “luftra” të tjera i ka braktisur duke preferuar “rehatinë”, duke u larguar pra nga ai “zhgan intelektualësh antishqiptarë”, siç na ka akuzuar Kadare disa vjet më parë, të cilët, duke deklaruar se “letërsia shqipe është nacionaliste” apo se “shqiptarët kanë qenë tepër të hymnizuar nga kultura shqiptare, ndaj tani duhet t’i rrëzojmë në baltë për t’i sjellë në vete” (çka është një interpretim alla Kadare i frymës së Përpjekjes) kanë bërë “thirrje të hapur për tradhëti të hapur tashmë ndaj atdheut” (shih librin Kombi).
Por tek e fundit kush ka sot respekt për idetë në Shqipëri. Sot një investim i tërë jete për tu formuar ka më pak vlerë sesa një leje ndërtimi pallati që mund të të bëjë milioner sa hap e mbyll sytë. Mungon shembulli frymëzues i filozofit Bias të Greqisë së lashtë, i cili, kur e pyetën se pse nuk po merrte asgjë me vete kur qyteti i Athinës ishte në kërcënimin e një tërmeti tha “Gjithshka e kam me vete” duke nënkuptuar se e tërë pasuria e tij ishte në kokën e tij.
5- Normalisht brezi i ri do të duhej të ishte
"receptuesi" apo pritësi i parë i frymës së "Përpjekjes". Ju ka ndodhur kjo Lubonja?
Nëse rininë do ta kuptojmë ashtu sikurse kuptohet në shoqëritë që kanë ecur përpara edhe në sajë të vetisë së rinisë për të qenë rebele ndaj traditës, më e prirur për ndryshimin nga nevoja për afirmimin e identitetit të vet të ndryshëm nga ai i baballarëve, më idealiste dhe më e guximshme, që i ka bërë pastaj edhe të rritur më të mënçur – siç thotë La Roshfuko nuk mund të jetë kurrë dhe aq i mëçur ai që nuk ka provuar marrëzinë - mund të them se ka pak të rinj nga ata që ndodhen në Shqipëri që i janë afruar ideve të Përpjekjes. Kjo pasi rinia shqiptare është tepër konfuze. Një pjesë e këtij konfuzioni vjen për shkak se më një anë tek ne vazhdon të mbretërojnë mësimet e diktatorit Hoxha i cili, duke qenë në thelb përfaqësues i një kulture thellësisht patriarkale, predikonte se në Shqipëri nuk ekziston konflikti i brezave, se të rinjtë nuk janë gjë tjetër veçse vazhduesit besnikë të veprës së baballarëve, kurse më anë tjetër ëndrra e pjesës më të mirë të rinisë vazhdon të mbetet ikja në Perëndim dhe integrimi në shoqëritë e atjeshme shoqëruar edhe me një idealizim të asaj bote ndërkohë që Përpjekja mbetet kritike edhe ndaj saj (Shih veçanërisht numrin 17 “Shqipëria dhe globalizimi” apo numrin 19 “Jeta e zhveshur dhe ndërhyrja”).
Shkurt fryma e Përpjekjes kërkon një formim tjetër që në Shqipëri mungon pasi edhe shumica e arsimtarëve edhe e tekste, për fat të keq e tërë kultura zyrtare në Shqipëri, kanë mbetur të dominuara nga kultura që u përftua në 50 vjet komunizëm. Po t’i shtosh kësaj edhe kulturën komerciale perëndimore, që është predominuese e në tërësinë e vet krejt sipërfaqësore, do të kuptosh më qartë se mundësia e rrijes së numrit të asaj minorance që do të qe pranë kësaj reviste, që gjithsesi është revistë minorance, mbetet i vogël.
6- Në kritikën e saj gjenerale për kulturën dhe
produktin socio - kulturor të kësaj periudhe revista Përpjekja shquhet edhe për dicka; kritikën e vazhdueshme ndaj një prej figurave më të mëdha të
kulturës sonë, Ismail Kadaresë. Ndërkohë që fama e tij ndërkombëtare, përfshi këtu dhe çmimin "Book Prize" në Agli, rritet. Ndoshta ka diçka për të rishikuar Lubonja?
Gjej në pyetjen, që s’e bëni vetëm ju, një remineshencë të kohës kur kishte vetëm një ide ngadhnjimtare, thuaj po deshe zyrtare, përzjerë me një kompleks inferioriteti tashmë të mirënjohur tonin ndaj të huajve. Meqë pyetja juaj (delikate) është dhe më e gjata le të shpjegohem pak më gjatë.
Siç e thashë një nga synimet e revistës është dekonstruktimi me një frymë antiautoritariste i kulturës së ndërtuar në periudhën e diktaturës. Kritikat ndaj Kadaresë janë në këtë kontekst. Kemi dhënë, besoj, argumente, se edhe vepra e tij i ka shërbyer në tërësinë e vet, propagandës nacional – komuniste, çka ka bërë që shqiptarët në vend se të njohin më mirë vetveten dhe mjerimin ku kanë jetuar (e jetojnë) të strehohen në një botë virtuale të lavdisë historike apo të një Shqipërie që pretendonte propaganda komuniste se po ndërtonte – në fakt izolimin. Thuajse të gjitha veprat e kanë njërin apo tjetrin dimension nganjëherë të ndërthuar në metaforën e të njëjtës vepër siç janë një numër veprash mbi Shqipërinë mesjetare si Doruntina, Kështjella etj. ku glorifikimi i rezistencës ndaj të huajve perëndimorë apo lindorë shërben si metaforë e glorifikimit të një Shqipërie që qëndronte si kështjellë e pamposhtur ndaj “armikut të jashtëm”. Kritikat kanë qenë edhe për frymën orientaliste të veprës së tij (të thelluar pas rënies së komunizmit) pra për një vizion manikeist të raportit Perëndim – Lindje ku të parit i vishen vetëm cilësime pozitive, ndërsa Lindja mbetet thjesht e kundërta e Perëndimit, e keqja, ndërkohë që, sikurse thotë Eduard Said, ky vizion e ngurtëson përfytyrimin e dy njësive gjeografike duke i paraqitur ato si thelbësisht homogjene, johistorike, të pandryshueshme, të izolurara dhe në kundërvënie ndaj njëra-tjetrës - çka nuk është e vërtetë - e që, për më tepër, shqiptarët i bën konfuzë sepse demonizmi i së kaluarës së tyre 500 vjeçare i le pa e njohur realisht atë periudhë dhe pa kuptuar kështu drejt as të tashmen e tyre.
Lexova së fundi “Dantja i pashmangshëm” dhe gjeta aty pohime të tilla si “Gjergj Kastrioti […] mund te hyje ne rradhët e gjeneralëve, hijet e të cilëve përbëjne spikamën e parë të parahistorisë se aleancës së ardhshme atlantike....” apo “Malli per Evropen e munguar pesë shekuj bëri që [Shqipërisë] t’i dukej e natyrshme që, mbreti i saj i parë ne liri, të ishte një princ gjerman” Një pjesë shqiptarësh - besoj shumicës - ndoshta këto i bëjnë të ndjehen krenarë, por ata që ndajnë frymën e Përpjekjes i bëjnë të qeshin sepse janë ilustrim par exellence i një mënyre të menduari të shekullit XIX kur nuk ndahej miti nga realiteti historik.
Lidhur me çështjen e çmimeve që na japin të huajt mendoj se edhe këta duhen kthyer në dimensionin që kanë pasi te ne bëhet një spekullim i madh: jo rrallë ato gatuhen nga vetë ne në mënyrë manipulative, jepen nga të huajt që mbështeten tek ne dhe në faktin se edhe ky vend i vogël duhet inkurajuar, glorifikohen dhe pastaj çmimmarrësit maten me çmime jo me ato çka thonë e bëjnë hap pas hapi në debatin kulturor. Lidhur me talentin e Kadaresë sekush ka të drejtë të ketë mendimin e vet, por mua më duket skandaloze që në motivimin dhe shkrimet e botuara në Angli për Booker Prise deklarohet Kadareja si njeriu “që i vuri zjarrin diktaturës”. Madje përmendej edhe Pashallarët e Kuq si poemë që qënka cenzuruar pse ishte kundër regjimit kur të gjithë e dinë të vërtetën e disidencës së tij siç dinë se çfarë ishte ajo poemë sepse u bë një debat i madh për të në Shqipëri. Mirëpo libri i Maks Velos mbi poemën, që këtu u demaskua, në Francë u botua dhe zhuria e ka marrë për të mirëqenë. A kanë përgjegjësi të huajt? Kanë, por mbi të gjitha përgjegjësia është e jona që u vemë firmën asi lloj librash manipulativë dhe gënjeshtarë. Sikur t’i ishte zbuluar Gunter Grasit psh. një manipulim i tillë kjo do të kishte qenë baraz me vdekjen e tij si shkrimtar në Gjermani kurse tek ne t’ua hedhësh të tjerëve quhet aftësi. Sepse kultura e manipulimit është kultura jonë dominuese. Ajo i ka shërbyer dhe i shërben jo vetëm Kadaresë. Suksesi i veprës së tij dhe paraqitja e saj si disidente në thelb është alibia më e mirë për tërë ata intelektualë që, për të mbijetuar, zgjodhën rrugën e bashkëpunimit me diktaturën sepse justifikon edhe ndërgjegjet e tyre edhe krijimtarinë e tyre. Por, për më tepër, u ruan pushtetin e sotëm kulturor dhe privilegjet e tij. Po të vini re, përjashto ndonjë të rrallë, askush prej tyre nuk ka folur një fjalë për përgjegjësitë përkundrazi vetëm kërkojnë dëshmi të disidencës e vende internimi që s’kanë ekzistuar. Arrijnë deri të thonë se kanë qenë të lirë në sajë të letërsisë në diktaturë. Sipas meje nuk e dinë ende se ç’është liria. Dhe më duket se shumica e kanë provuar këtë edhe tani që nuk është shuar nevoja për t’u përballur me guxim me pushtetet e reja në emër të lirisë.
Nuk flas këtu nga pozitat e atij që “fati” e ndihmoi të mos bashkëpunojë me diktaturën sepse ra në burg apo që burgu nuk i la të realizojë shumë ëndrra. Absolutisht jo. Edhepse ju kujtoj diçka që thuajse është harruar se askush nuk ka shkruar më shumë dhe me urrejtjen dhe pëçmimin e Kadaresë për të ashtuquajturin “armiku i brendshëm” (mjaft të përmend Nëntori i një Kryeqyteti, Dimri i madh, Përçmimi, Koncerti). Flas nga pozitat e kërkesës për një kulturë tjetër, - edhe si kulturë e përgjegjësisë, - që duhet të na bëjë deri ne, ish të burgosurit, të ndjejmë përgjegjësi për vagonat që kemi shtyrë në burg e jo më ata që kanë qenë goja dhe pena e diktaturës. Flas sepse jam i bindur se kemi të bëjmë me shembuj të këqinj intelektualësh jo vetëm sepse mësojnë kulturën e manipulimit, por edhe sepse kanë krijuar për rininë modelin e intelektualit që flirton pareshtur me pushtetet, që ndryshe flet e ndryshe mendon, që pret e merr përfitime, deri edhe shtëpira, për shërbimet apo për heshtjet e tij; të intelektualit që më shumë sesa e vërteta dhe koherenca i intereson pushteti që i jep fama dhe lavdia qoftë kjo e ndërtuar edhe mbi gënjeshtra.
Prandaj më shumë sesa sugjerimin për të ndrruar mendim për shkak të famës së Kadaresë unë pres kritika konkrete racionale mbi çdo kritikë që i është bërë dhe të jeni i sigurt se, ashtu si ka ndodhur edhe më parë, këto, po të jenë të këtij niveli, do të botohen edhe tek Përpjekja.
7- A jeni përpjekur ndonjëherë të fusni idenë e
"efikasitetit" në punën tuaj dhe në këtë kuptim të ndërmerrni një tjetër rrugë për të milituar për idetë tuaja dhe nesë nuk jeni të kënaqur me efektin e librave, artikujve, revistave a mbetet politika, ndoshta, një mjet më efikas për të ndryshuar shoqërinë?
Unë nuk jam i bindur se do të mund t’i materializoja idetë e mija për një kulturë ndryshe duke hyrë në politikë. Veçanërisht nëse me hyrje në politikë do të kuptonim futjen në një nga partitë e mëdha me synim marrjen e pushtetit për të realizuar pastaj idetë. Idetë e mija për kulturën (nuk flas për ato gazetareske ku trajtoj zhvillimet politike të vëndit ), sikurse del edhe nga çka u tha më sipër, sot për sot i përkasin një minorance. Kuptohet se edhe një grusht njerëzish me vullnet mund të ndryshojnë shumçka në një shoqëri, por, kur shumica ka mendim të kundërt, ka më shumë gjasë të dështosh nëse me bërje politikë kupton kompromisin politik me shumicën me besimin se duke përdorur pushtetin e saj mund ta tranfromosh atë. Ajo çka, tek e fundit, kërkon Përpjekja është një revolucion kulturor, nëse mund ta përdor këtë fjalë, që do të „përmbyste“ një mënyrë të menduari e të të qënit shqiptar në emër të një mënyre tjetër. Mirëpo, sikurse thuhet, revolucionet ndodhin atëhere kur minorancat bëhen mazhoranca. Të tentosh të dalësh në krye të një mazhorance të vjetër me synim që të sjellësh idetë e minorancës është një aventurë që, në shumicën e rasteve, mund të të çojë në ekstremin tjetër: atë të të bërit instrumenti më i devotshëm i kësaj mazhorance dhe shtypësi i minorancës të cilës i ke përkitur deri dje - siç ka treguar shpesh historia e renegatëve - ose tek sakrifikimi i shumë prej ideve të tua. Shoqëria ecën përpara edhe kështu, - rruga për në Parajsë mund të kalojë edhe nëpërmjet Ferrit - por mua nuk më pëlqen kjo lloj rruge.
Madje mua më pëlqen më shumë një ide anarkiste sipas së cilës edhe revolucionet instalojnë pushtete të cilët pastaj shtypin lirinë. Prandaj, sipas kësaj ideje, nuk na mbetet veçse të kërkojmë pareshtur „zona të lirisë“ të cilat janë ato të gjendjes së kryengritjes së pareshtur. Dhe mendimi i lirë krijues është në një farë kuptimi në një kryengritje të pareshtur ndaj pushteteve të instaluara, por edhe ndaj asaj prirjes sonë të brendëshme (fashiste) për pushtet.
1- Zoti Lubonja, së fundi keni fituar një çmim - grant
nga ministria e Kulturës dhe Turizmit. Është hera e pare ndoshta që merrni një çmim dhe grant me fonde për revistën tuaj, e cila është gati 13 vjeçare, e për me tepër nga një qeveri e djathtë në pushtet. Shihni diçka për të komentuar këtu?
Duhet të bëjmë marrëveshjen e fjalës kur flasim për të majtë dhe të djathtë në Shqipëri. Sipas meje nuk ka ende një kulturë të djathtë dhe të majtë në partitë shqiptare. Nuk flas thjeshtë në aspektin social ekonomik, atë të politikës së taksave, por shumë më gjerë: për dy vizione (komplementare) mbi botën, për atë se me kulturë të djathë konsiderohet një kulturë konservatore më e lidhur me vlerat tradicionale si ato të fesë, të familjes, të nacionalizmit, kurse me kulturë të majtë kuptohet një kulturë, që i ka rrënjët tek Iluminizmi, e mbështetur mbi “heroizmin e arsyes”, që kërkon ta sfidojë traditën në emër të progresit, që nacionalizmit i kundërve internacionalizmin që forcës i kundërve pacifizmin, që në më shumë se tek vlerat e familjes e ve theksin tek liria seksuale, më shumë sesa tek besimi tek dyshimi, etj..
Përpjekja në këtë aspekt është një revistë e majtë me frymëzim iluministik. Motua e saj, që gjendet në krye të editorialit të numrit të parë, është “Fac sapias liber eris” (bëhu i ditur të jesh i lirë), që në një farë kuptimi të kujton mëkatin origjinal të Adamit, që hëngri mollën e dijes për tu bërë i barabartë me Zotin, çka meteforikisht kuptohet edhe si akt kryengritjeje ndaj pushtetit dhe autoritetit. Ajo mbart gjithashtu edhe frymën e postmodernizmit - shoku intelektual i rrugës të brezit të revolucionit të viteve 60 - si dekonstruktues mitesh, si korrigjim, nëpërmjet frymës kritike, edhe i Iluminizmit pasi vuri në diskutim paradigmën iluministe të historisë si një përparim i vazhdueshëm dhe i pandalshëm i progresit material; që pyetjeve të tilla si: cilat janë arësyet që na çuan në hedhjen e bombave atomike, te Holokausti dhe Gulaget, si arritëm në një botë me një ndarje gjithnjë e më të madhe midis të pasurve dhe të varfërve u përgjigjet duke akuzuar kapitalizmin e tregut, socializmin shtetëror dhe ideologjinë e shtetit komb si produkte të kësaj paradigme.
Kurse ato që quhen parti të majta dhe të djathta në Shqipëri nuk i kanë këto profile kultorore, janë të dyja kryesisht të djathta konservatore me ndonjë element të kulturës së majtë. Mjafton t’ju kujtoj mbështetjen e të dyjave ndaj liberizmit, ndaj luftës në Irak, martesën në Kishë të Nanos e në përgjithësi frikën e liderëve të majtë për të deklaruar ateizmin, apo rendjen e të gjithëve për të bërë një foto me Bushin, për të mos përmendur faktin se që të dyja janë konservatore po të kesh parasysh qëndrimet ndaj nacionalizmit apo vlerave të familjes e shumë tabuve shqiptare që lidhen me liritë seksuale.
Ndërkaq Përpjekjen e bashkon me atë që po e quajmë konvencionalisht e djathtë e që mund të identifikohet me një krah radikal të PD-së apo jashtë saj, fakti se ajo është kundërshtare e kulturës së prodhuar në kohën komuniste e që u riciklua si instrument pushteti në kohën e tetë vjetëve qeverisje socialiste, të cilën e fut në trashëgimin reaksionare të kulturës shqiptare.
Nuk e di se çfarë ka ndikuar më shumë për t’i dhënë çmimin Përpjekjes. Unë them se janë vlerat në vetvete pavarësisht nga optika, po ashtu besoj se kemi të bëjmë edhe me një kundërvënie ndaj politikave të pseudosocialistëve. Pra do të doja ta shikoja si një shenjë se qeverisja aktuale synon të promovojë vlera më substanciale sesa ato të spektakleve me mise dhe koncerte që më shumë i kanë shpërbyer politikave klienteliste e atyre të shpëlarjes së truve të elektoratit të ri.
2- Luftoni energjikisht në skenën publike shqiptare
për mbështetjen nga publikja të disa nismave dhe iniciativave të tilla si "Përpjekja" për të promovuar ide dhe pikëpamje që nuk kanë "treg" fitimiprurës. Ngulmoni ende se shteti do të duhej të mbështeste të tilla iniciativa apo mendoni se çështjen mbetet ta marrë në dorë sektori privat, mecenati?
Kam një ndjenjë refuzimi ndaj mecenatit edhe sikur ai të ishte mecenat i vërtetë, dmth. i motivuar nga dëshira e sinqertë e një të pasuri për të kontribuar. E kam këtë ndjenjë sepse më fyen ndjenjën time të barazisë së njeriut me njeriun. E kam fjalën për barazinë në dinjitet e në ato gjëra themelore, që bëjnë që çdo jetë njerëzore të ketë vlerë të barabartë, ku hyn edhe e drejta e të gjithëve për tu shkolluar e bërë të ditur për të qenë të lirë. A mund të jesh i lirë kur je rob i lëmoshës së një meceni? Kultura e mecenatit sipas meje është reminishencë e një kulture të sistemeve aristrokratike kur pranohej epërsia e disave mbi disa të tjerë, kurse në një demokraci ajo duhet të vijë duke u shuar për t’ia lënë vendin politikave sociale. Pra mbetem me idenë se për kulturën, ashtu sikurse për median, arsimin dhe për shëndetësinë duhet të ketë fonde publike që të garantojnë të drejtat themelore të njeriut, ato të drejta që i bëjnë njerëzit të jenë të barabartë me njëri tjetrin dhe jo të pabarabartë. Gjithnjë pa harruar se duhen ndërtuar instrumente demokratike për të evituar rrezikun që këto fonde të përdoren nga shteti për ta nënshtruar apo blerë individin.
E di që në këtë moment do të më përmendni “ëndrrën amerikane”. Por unë jam për “ëndrrën evropiane” që sikurse thotë Jeremy Rifkin e “ve theksin mbi ngritjen e shpirtit njerëzor dhe jo mbi shtimin e pasurisë; mbi rritjen e empatisë të njeriut, jo mbi shtrirjen e territoreve për të nënshtruar e dominuar.”
Aq më tepër po të kesh parasysh se “pasuria” është diçka shumë relative. E kush e tha se është më i pasur një tregëtar mielli psh. nga një artist? Aq më tepër po të kemi parassysh se akte të ashtuqajtura mecenati tek ne kanë më tepër qëllim krijimin e një statusi pas të cilit fshihen qëllime të tjera nga ato të kontribuimit për kulturën dhe artin e vërtetë. Besoj se e kemi parë “mecenatin” e deritanishëm në Shqipëri. Është një formë për të grabitur para publike, që, për fat të keq, shpesh bëhet në bashkëpunim me të ashtuquajturën elitë kultorore të vendit.
3- Fryma e revistës "Përpjekja" i përgjigjet emrit të saj, përpjekjes për të destrukturuar kulturën tradicionale dhe atë të nacional - komunizmit
shqiptar. Ia keni dalë mbanë Lubonja, a kanë "ngjitur" idetë tuaja?
Përpjekja ka një numër jo të vogël simpatizantësh, por që, gjithsesi, mbeten në minorancë dhe që, fatkeqësisht, më shumë sesa në Shqipëri ndodhen të shpërndarë andej këtej nëpër botë. Shkaqet janë disa. Sipas meje kanë të bëjnë kryesisht me shkaqet e ikjes së trurit ku, ndër më dramatiket, unë konsideroj ato shkaqe që kanë ndikuar që historikisht më të mirët të ikin e të shkojnë jashtë duke e lënë vendin gjithnjë nën pushtetin e më të këqijve. Shteti i kapur nga majfja ka bërë që njerëzit më të mirë të ikin nga kjo strukturë dhe atmosfera e krijuar prej saj, që kërkon ose t’i komprometojë ose t’i shtypë e t’i flakë. E kjo nuk është pa lidhje me mbetjen në minorancë të kulturës që kërkon të transmetojë Përpjekja e cila, sikurse e thatë edhe ju, kërkon të vërë në dyshim kulturën e pushtetit. Në këtë kontekst nëse në kohën e komunizmit ideologji e pushtetit ishte nacional - komunizmi sot mbeten të forta remineshencat e tij si instrumente pushtetmbajtjeje. Mbi të gjitha metodat e tij të trushpëlarjes që në thelbin e vet e pengojnë njeriun të krijojë personalitet dhe individualitet dhe gjykim të lirë nëpërmjet zhvillimit të shpirtit kritik. Tek e fundit kemi të bëjmë përsëri me metoda që synojnë të mbajnë njerëzit në padije dhe kjo, pa dyshim, është e kundërta e asaj që kërkon Përpjekja.
Pra, nuk nguroj të them se idetë e Përpjekjes janë në minorancë, por një minorancë që jam i sigurt se një ditë do të bëhet mazhorancë ashtu sikurse jam i sigurt se, kur ato të jenë bërë mazhorancë, do të ketë minoranca të tjera që do të kërkojnë të shtyjnë edhe më përpara drejt dijes dhe lirisë shoqërinë.
4- Në nisje të saj Përpjekja ka promovuar një korpus
idesh dhe pikëpamjesh dhe bashkë me to një grup
intelektualësh të kohës si Edi Rama apo Ardian Klosi etj. Ata nuk e ndoqën "Përpjekjen" apo ju ndryshuat thelbin e saj?
Gjykimin nëse ka ndryshuar Përpjekja apo kanë ndryshuar ata i duhet lënë lexuesit i cili fare lehtë mund të bëjë krahasimit midis asaj që kanë shkruar në numrat e Përpjekjes për të cilët kanë kontribuar dhe ato çka shkruajnë, thonë e mbi të gjitha bëjnë sot. Sipas meje do të venë re se Rama psh. ka ndryshuar thuajse të gjitha qëndrimet që ka shprehur në Përpjekja. Ai ka ndarë me frymën e Përpjekjes qëndrimin fshikullues autoironik ndaj të metave të shqiptarëve, ndaj nacionalizmit, ndaj intelektualëve që kanë bashkëpunuar me regjimin komunist me në krye atin e tij dhe Kadarenë, ndaj veteranëve, ashtu sikurse, sëbashku me Artan Shkrelin dhe Daniel Gjonin, idetë e zhvillimit urban të shtjelluara në një shkrim të mirënjohur të tyre si dhe në ato që ka shkruar Klosi lidhur me këtë temë. Të gjitha këto qëndrime i ka ndryshuar duke bërë, si politikan, të kundërtën , paçka se veçanërisht kur flet me të huajt i reklamon ende disa prej tyre si të vetat. Të kuptohemi, kushdo ka të drejtë të ndryshojë mendim, por më i rëndësisëm është shkaku pse ndryshohen ato dhe drejtimi që merr ky ndryshim, për më thellë apo për më cekët, për më drejt apo për më shtrembër. Në rastin e tij kemi të bëjmë me “dalje në sipërfaqen” e kulturës tradicionale të pushtetit për të qenë më afër shumicës së shqiptarëve. Sipas meje është rasti i një intelektuali superficial që nuk i njeh thellë idetë që ka shprehur, sepse nuk ka investuar gjatë dhe me themel për bindjet e veta, prandaj dhe nuk ka ndonjë pasion për t’i përthelluar ato, madje mund t’i tradhëtojë lehtë për hir të pushtetit apo parasë ashtu sikurse edhe mund tu rikthehet, po përcipërisht, kur t’i duhen. E kjo e ka futur në një rreth vicioz ku prishja e koherencës dhe e karakterit nga paranoja e pushtetit i zbeh inteligjencën dhe zbehja e inteligjencës i prish edhe më karakterin dhe koherencën duke ia thelluar paranojën. Është historia e njohur e degradimit të shumë individëve që dashurojnë pushtetin dhe paranë përmbi njohjen dhe të vërtetën.
Klosi kam përshtypjen se nuk ka të njëjtin mosrespekt për idetë që ka shprehur më parë në Përpjekja. Por ka humbur frymën kontestuese duke u bërë palë, madje duke u vënë shpesh në shërbim të pushtetit që përfaqëson Rama, qoftë edhe duke zgjedhur heshtjen për shumë çështje. U ka mbetur konsekuent luftrave ekologjike, por, për fat të keq, jo në Tiranë ku po bëhet masakra më e madhe ekologjike me në krye Ramën. Shumë “luftra” të tjera i ka braktisur duke preferuar “rehatinë”, duke u larguar pra nga ai “zhgan intelektualësh antishqiptarë”, siç na ka akuzuar Kadare disa vjet më parë, të cilët, duke deklaruar se “letërsia shqipe është nacionaliste” apo se “shqiptarët kanë qenë tepër të hymnizuar nga kultura shqiptare, ndaj tani duhet t’i rrëzojmë në baltë për t’i sjellë në vete” (çka është një interpretim alla Kadare i frymës së Përpjekjes) kanë bërë “thirrje të hapur për tradhëti të hapur tashmë ndaj atdheut” (shih librin Kombi).
Por tek e fundit kush ka sot respekt për idetë në Shqipëri. Sot një investim i tërë jete për tu formuar ka më pak vlerë sesa një leje ndërtimi pallati që mund të të bëjë milioner sa hap e mbyll sytë. Mungon shembulli frymëzues i filozofit Bias të Greqisë së lashtë, i cili, kur e pyetën se pse nuk po merrte asgjë me vete kur qyteti i Athinës ishte në kërcënimin e një tërmeti tha “Gjithshka e kam me vete” duke nënkuptuar se e tërë pasuria e tij ishte në kokën e tij.
5- Normalisht brezi i ri do të duhej të ishte
"receptuesi" apo pritësi i parë i frymës së "Përpjekjes". Ju ka ndodhur kjo Lubonja?
Nëse rininë do ta kuptojmë ashtu sikurse kuptohet në shoqëritë që kanë ecur përpara edhe në sajë të vetisë së rinisë për të qenë rebele ndaj traditës, më e prirur për ndryshimin nga nevoja për afirmimin e identitetit të vet të ndryshëm nga ai i baballarëve, më idealiste dhe më e guximshme, që i ka bërë pastaj edhe të rritur më të mënçur – siç thotë La Roshfuko nuk mund të jetë kurrë dhe aq i mëçur ai që nuk ka provuar marrëzinë - mund të them se ka pak të rinj nga ata që ndodhen në Shqipëri që i janë afruar ideve të Përpjekjes. Kjo pasi rinia shqiptare është tepër konfuze. Një pjesë e këtij konfuzioni vjen për shkak se më një anë tek ne vazhdon të mbretërojnë mësimet e diktatorit Hoxha i cili, duke qenë në thelb përfaqësues i një kulture thellësisht patriarkale, predikonte se në Shqipëri nuk ekziston konflikti i brezave, se të rinjtë nuk janë gjë tjetër veçse vazhduesit besnikë të veprës së baballarëve, kurse më anë tjetër ëndrra e pjesës më të mirë të rinisë vazhdon të mbetet ikja në Perëndim dhe integrimi në shoqëritë e atjeshme shoqëruar edhe me një idealizim të asaj bote ndërkohë që Përpjekja mbetet kritike edhe ndaj saj (Shih veçanërisht numrin 17 “Shqipëria dhe globalizimi” apo numrin 19 “Jeta e zhveshur dhe ndërhyrja”).
Shkurt fryma e Përpjekjes kërkon një formim tjetër që në Shqipëri mungon pasi edhe shumica e arsimtarëve edhe e tekste, për fat të keq e tërë kultura zyrtare në Shqipëri, kanë mbetur të dominuara nga kultura që u përftua në 50 vjet komunizëm. Po t’i shtosh kësaj edhe kulturën komerciale perëndimore, që është predominuese e në tërësinë e vet krejt sipërfaqësore, do të kuptosh më qartë se mundësia e rrijes së numrit të asaj minorance që do të qe pranë kësaj reviste, që gjithsesi është revistë minorance, mbetet i vogël.
6- Në kritikën e saj gjenerale për kulturën dhe
produktin socio - kulturor të kësaj periudhe revista Përpjekja shquhet edhe për dicka; kritikën e vazhdueshme ndaj një prej figurave më të mëdha të
kulturës sonë, Ismail Kadaresë. Ndërkohë që fama e tij ndërkombëtare, përfshi këtu dhe çmimin "Book Prize" në Agli, rritet. Ndoshta ka diçka për të rishikuar Lubonja?
Gjej në pyetjen, që s’e bëni vetëm ju, një remineshencë të kohës kur kishte vetëm një ide ngadhnjimtare, thuaj po deshe zyrtare, përzjerë me një kompleks inferioriteti tashmë të mirënjohur tonin ndaj të huajve. Meqë pyetja juaj (delikate) është dhe më e gjata le të shpjegohem pak më gjatë.
Siç e thashë një nga synimet e revistës është dekonstruktimi me një frymë antiautoritariste i kulturës së ndërtuar në periudhën e diktaturës. Kritikat ndaj Kadaresë janë në këtë kontekst. Kemi dhënë, besoj, argumente, se edhe vepra e tij i ka shërbyer në tërësinë e vet, propagandës nacional – komuniste, çka ka bërë që shqiptarët në vend se të njohin më mirë vetveten dhe mjerimin ku kanë jetuar (e jetojnë) të strehohen në një botë virtuale të lavdisë historike apo të një Shqipërie që pretendonte propaganda komuniste se po ndërtonte – në fakt izolimin. Thuajse të gjitha veprat e kanë njërin apo tjetrin dimension nganjëherë të ndërthuar në metaforën e të njëjtës vepër siç janë një numër veprash mbi Shqipërinë mesjetare si Doruntina, Kështjella etj. ku glorifikimi i rezistencës ndaj të huajve perëndimorë apo lindorë shërben si metaforë e glorifikimit të një Shqipërie që qëndronte si kështjellë e pamposhtur ndaj “armikut të jashtëm”. Kritikat kanë qenë edhe për frymën orientaliste të veprës së tij (të thelluar pas rënies së komunizmit) pra për një vizion manikeist të raportit Perëndim – Lindje ku të parit i vishen vetëm cilësime pozitive, ndërsa Lindja mbetet thjesht e kundërta e Perëndimit, e keqja, ndërkohë që, sikurse thotë Eduard Said, ky vizion e ngurtëson përfytyrimin e dy njësive gjeografike duke i paraqitur ato si thelbësisht homogjene, johistorike, të pandryshueshme, të izolurara dhe në kundërvënie ndaj njëra-tjetrës - çka nuk është e vërtetë - e që, për më tepër, shqiptarët i bën konfuzë sepse demonizmi i së kaluarës së tyre 500 vjeçare i le pa e njohur realisht atë periudhë dhe pa kuptuar kështu drejt as të tashmen e tyre.
Lexova së fundi “Dantja i pashmangshëm” dhe gjeta aty pohime të tilla si “Gjergj Kastrioti […] mund te hyje ne rradhët e gjeneralëve, hijet e të cilëve përbëjne spikamën e parë të parahistorisë se aleancës së ardhshme atlantike....” apo “Malli per Evropen e munguar pesë shekuj bëri që [Shqipërisë] t’i dukej e natyrshme që, mbreti i saj i parë ne liri, të ishte një princ gjerman” Një pjesë shqiptarësh - besoj shumicës - ndoshta këto i bëjnë të ndjehen krenarë, por ata që ndajnë frymën e Përpjekjes i bëjnë të qeshin sepse janë ilustrim par exellence i një mënyre të menduari të shekullit XIX kur nuk ndahej miti nga realiteti historik.
Lidhur me çështjen e çmimeve që na japin të huajt mendoj se edhe këta duhen kthyer në dimensionin që kanë pasi te ne bëhet një spekullim i madh: jo rrallë ato gatuhen nga vetë ne në mënyrë manipulative, jepen nga të huajt që mbështeten tek ne dhe në faktin se edhe ky vend i vogël duhet inkurajuar, glorifikohen dhe pastaj çmimmarrësit maten me çmime jo me ato çka thonë e bëjnë hap pas hapi në debatin kulturor. Lidhur me talentin e Kadaresë sekush ka të drejtë të ketë mendimin e vet, por mua më duket skandaloze që në motivimin dhe shkrimet e botuara në Angli për Booker Prise deklarohet Kadareja si njeriu “që i vuri zjarrin diktaturës”. Madje përmendej edhe Pashallarët e Kuq si poemë që qënka cenzuruar pse ishte kundër regjimit kur të gjithë e dinë të vërtetën e disidencës së tij siç dinë se çfarë ishte ajo poemë sepse u bë një debat i madh për të në Shqipëri. Mirëpo libri i Maks Velos mbi poemën, që këtu u demaskua, në Francë u botua dhe zhuria e ka marrë për të mirëqenë. A kanë përgjegjësi të huajt? Kanë, por mbi të gjitha përgjegjësia është e jona që u vemë firmën asi lloj librash manipulativë dhe gënjeshtarë. Sikur t’i ishte zbuluar Gunter Grasit psh. një manipulim i tillë kjo do të kishte qenë baraz me vdekjen e tij si shkrimtar në Gjermani kurse tek ne t’ua hedhësh të tjerëve quhet aftësi. Sepse kultura e manipulimit është kultura jonë dominuese. Ajo i ka shërbyer dhe i shërben jo vetëm Kadaresë. Suksesi i veprës së tij dhe paraqitja e saj si disidente në thelb është alibia më e mirë për tërë ata intelektualë që, për të mbijetuar, zgjodhën rrugën e bashkëpunimit me diktaturën sepse justifikon edhe ndërgjegjet e tyre edhe krijimtarinë e tyre. Por, për më tepër, u ruan pushtetin e sotëm kulturor dhe privilegjet e tij. Po të vini re, përjashto ndonjë të rrallë, askush prej tyre nuk ka folur një fjalë për përgjegjësitë përkundrazi vetëm kërkojnë dëshmi të disidencës e vende internimi që s’kanë ekzistuar. Arrijnë deri të thonë se kanë qenë të lirë në sajë të letërsisë në diktaturë. Sipas meje nuk e dinë ende se ç’është liria. Dhe më duket se shumica e kanë provuar këtë edhe tani që nuk është shuar nevoja për t’u përballur me guxim me pushtetet e reja në emër të lirisë.
Nuk flas këtu nga pozitat e atij që “fati” e ndihmoi të mos bashkëpunojë me diktaturën sepse ra në burg apo që burgu nuk i la të realizojë shumë ëndrra. Absolutisht jo. Edhepse ju kujtoj diçka që thuajse është harruar se askush nuk ka shkruar më shumë dhe me urrejtjen dhe pëçmimin e Kadaresë për të ashtuquajturin “armiku i brendshëm” (mjaft të përmend Nëntori i një Kryeqyteti, Dimri i madh, Përçmimi, Koncerti). Flas nga pozitat e kërkesës për një kulturë tjetër, - edhe si kulturë e përgjegjësisë, - që duhet të na bëjë deri ne, ish të burgosurit, të ndjejmë përgjegjësi për vagonat që kemi shtyrë në burg e jo më ata që kanë qenë goja dhe pena e diktaturës. Flas sepse jam i bindur se kemi të bëjmë me shembuj të këqinj intelektualësh jo vetëm sepse mësojnë kulturën e manipulimit, por edhe sepse kanë krijuar për rininë modelin e intelektualit që flirton pareshtur me pushtetet, që ndryshe flet e ndryshe mendon, që pret e merr përfitime, deri edhe shtëpira, për shërbimet apo për heshtjet e tij; të intelektualit që më shumë sesa e vërteta dhe koherenca i intereson pushteti që i jep fama dhe lavdia qoftë kjo e ndërtuar edhe mbi gënjeshtra.
Prandaj më shumë sesa sugjerimin për të ndrruar mendim për shkak të famës së Kadaresë unë pres kritika konkrete racionale mbi çdo kritikë që i është bërë dhe të jeni i sigurt se, ashtu si ka ndodhur edhe më parë, këto, po të jenë të këtij niveli, do të botohen edhe tek Përpjekja.
7- A jeni përpjekur ndonjëherë të fusni idenë e
"efikasitetit" në punën tuaj dhe në këtë kuptim të ndërmerrni një tjetër rrugë për të milituar për idetë tuaja dhe nesë nuk jeni të kënaqur me efektin e librave, artikujve, revistave a mbetet politika, ndoshta, një mjet më efikas për të ndryshuar shoqërinë?
Unë nuk jam i bindur se do të mund t’i materializoja idetë e mija për një kulturë ndryshe duke hyrë në politikë. Veçanërisht nëse me hyrje në politikë do të kuptonim futjen në një nga partitë e mëdha me synim marrjen e pushtetit për të realizuar pastaj idetë. Idetë e mija për kulturën (nuk flas për ato gazetareske ku trajtoj zhvillimet politike të vëndit ), sikurse del edhe nga çka u tha më sipër, sot për sot i përkasin një minorance. Kuptohet se edhe një grusht njerëzish me vullnet mund të ndryshojnë shumçka në një shoqëri, por, kur shumica ka mendim të kundërt, ka më shumë gjasë të dështosh nëse me bërje politikë kupton kompromisin politik me shumicën me besimin se duke përdorur pushtetin e saj mund ta tranfromosh atë. Ajo çka, tek e fundit, kërkon Përpjekja është një revolucion kulturor, nëse mund ta përdor këtë fjalë, që do të „përmbyste“ një mënyrë të menduari e të të qënit shqiptar në emër të një mënyre tjetër. Mirëpo, sikurse thuhet, revolucionet ndodhin atëhere kur minorancat bëhen mazhoranca. Të tentosh të dalësh në krye të një mazhorance të vjetër me synim që të sjellësh idetë e minorancës është një aventurë që, në shumicën e rasteve, mund të të çojë në ekstremin tjetër: atë të të bërit instrumenti më i devotshëm i kësaj mazhorance dhe shtypësi i minorancës të cilës i ke përkitur deri dje - siç ka treguar shpesh historia e renegatëve - ose tek sakrifikimi i shumë prej ideve të tua. Shoqëria ecën përpara edhe kështu, - rruga për në Parajsë mund të kalojë edhe nëpërmjet Ferrit - por mua nuk më pëlqen kjo lloj rruge.
Madje mua më pëlqen më shumë një ide anarkiste sipas së cilës edhe revolucionet instalojnë pushtete të cilët pastaj shtypin lirinë. Prandaj, sipas kësaj ideje, nuk na mbetet veçse të kërkojmë pareshtur „zona të lirisë“ të cilat janë ato të gjendjes së kryengritjes së pareshtur. Dhe mendimi i lirë krijues është në një farë kuptimi në një kryengritje të pareshtur ndaj pushteteve të instaluara, por edhe ndaj asaj prirjes sonë të brendëshme (fashiste) për pushtet.
No comments:
Post a Comment